Ζαχαρίας Σχολαστικός: Αμμώνιος ή περί δημιουργίας κόσμου

Αναμφίβολα, ο ?μμώνιος είναι ένα έργο αξιόλογο με ιδιαίτερη βαρύτητα για τη σύγχρονη έρευνα. Πρώτα απ’ όλα, ως ιστορική πηγή για την εποχή στην οποία γράφτηκε. Όσα διαβάζουμε στις σελίδες του αποτυπώνουν με ακρίβεια την ατμόσφαιρα στο Βυζάντιο των πρώτων αιώνων,όταν οι φιλοσοφικές σχολές είναι ακόμα ανοιχτές και συνιστούν ζωντανά κύτταρα του εκπαιδευτικού οργανισμού της
αυτοκρατορίες: προσελκύουν πλήθη νεαρών σπουδαστών, οι οποίοι μυούνται στην πλατωνική και αριστοτελική φιλοσοφία με τα υπομνήματα και τα εγχειρίδια του διδακτικού προσωπικού τους. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο Αμμώνιος και ο Γέσιος, τους οποίους μας συστήνει ο Ζαχαρίας στον διάλογό του, είναι ιστορικά πρόσωπα που άφησαν ανεξίτηλο το στίγμα τους στην πνευματική κίνηση στο Βυζάντιο του εκπνέοντος 5 ου και πρώιμου 6 ου αιώνα. Το γεγονός, επίσης, ότι παρουσιάζονται στον διάλογο να συζητούν για την αιωνιότητα του κόσμου με έναν χριστιανό δεν
απομακρύνεται από την ιστορική αλήθεια. Παρά τον εθνικό τους προσανατολισμό, οι νεοπλατωνικές σχολές της Αλεξάνδρειας και των Αθηνών είχαν ανοιχτές τις πύλες τους σε οποιονδήποτε ήθελε να αποκτήσει μία φιλοσοφική μόρφωση· λειτουργούσαν,
θα λέγαμε, ως ένα forum ιδεών, στο οποίο ζητήματα μεταφυσικής, κοσμολογίας, ανθρωπολογίας ή ηθικής εξετάζονταν βάσει των αρχαίων κειμένων κι ετίθεντο σε διάλογο ανάμεσα σε διδάσκοντες και διδασκομένους. Η σχολή της Αλεξάνδρειας, ιδίως, η οποία αποστασιοποιήθηκε γρήγορα από τη θεουργία και τον παγανιστικό μυστικισμό της Αθήνας, υπήρξε ένας τόπος συνάντησης των οπαδών της παλαιάς και της νέας θρησκείας. Πολλοί χριστιανοί λόγιοι, οι οποίοι διέπρεψαν στον εκκλησιαστικό ή τον ακαδημαiκό στίβο, π.χ. ο Συνέσιος Κυρήνης, ο Νεμέσιος
Εμέσης, ο Ιωάννης Φιλόπονος, ο Αινείας Γαζαίος ή ο Στέφανος, φοίτησαν στα έδρανά της. Και ο ζήλος τους για τη θρησκεία του Ιησού δεν τους έφερε σε σύγκρουση με τους εθνικούς δασκάλους τους, όπως στην περίπτωση του Ζαχαρία.
Κάθε άλλο! Η σχέση μαζί τους παρέμεινε αδιατάρακτη μέσα σε κλίμα ανοχής και αμοιβαίου σεβασμού των απόψεων του ενός από τον άλλον. Σε αντίθεση, εξάλλου, με την αθηναiκή σχολή, η οποία κλείνει με το διάταγμα του Ιουστιινιανού το 529 και τα μέλη της καταφεύγουν μαζικά στην αυλή των Σασσανιδών για να γλυτώσουν από τις συνέπειες της αυταρχικής πολιτικής του κράτους, η σχολή της Αλεξάνδρειας
συνέχισε απρόσκοπτα την λειτουργία της καθ’ όλη τη διάρκεια του 6 ου αιώνα. Σβήνει στις αρχές μόλις του 7 ου με την αραβική κατάκτηση και την απώλεια των ανατολικών επαρχιών της Αυτοκρατορίας. Η σημασία, όμως, του διάλογου ?μμώνιος δεν εξαντλείται στο υλικό που μας
παρέχει για την ανασύνθεση της περιρρέουσας ατμόσφαιρας στο Βυζάντιο των πρώτων αιώνων· και σαν κείμενο διαθέτει μία αξία διόλου αμελητέα. Η κομψή γλώσσα του γεμάτη αρχαiσμούς και μεταφορικές εικόνες, η αφηγηματική του δομή και η δραματοποίηση του περιεχομένου του με την εισαγωγή χαρακτήρων που επέχουν τη θέση των dramatis personae του προσδίδουν μία ιδιαίτερη λογοτεχνική ποιότητα· μαρτυρούν, επιπλέον, την επιδέξια χρήση όλων των τεχνικών του αρχαίου διαλόγου από τον συγγραφέα του και την εξοικείωσή του με την κλασική
γραμματεία. Ο Ζαχαρίας ‘πατάει γερά’ στην παράδοση: συνεχίζει την πρακτική της μίμησης των πλατωνικών διαλόγων από χριστιανούς, η οποία εκκινεί, όπως είδαμε, τον 2 ο αιώνα με τον Διάλογον πρ?ς Τρύφωνα του Ιουστίνου και δίδει τους πιο ώριμούς της καρπούς με το έργο των μεγάλων πατέρων της Εκκλησίας, του Ιωάννη Χρυσόστομου και του Γρηγόριου Νύσσης. Αν και ο Ζαχαρίας δεν έχει το δικό τους πνευματικό ανάστημα και υστερεί σε πρωτοτυπία απέναντί τους, ακολουθεί, ωστόσο, πιστά τα ίχνη τους στη μεθοδολογία που υιοθετεί ως συγγραφέας: τη συνεχή τριβή με τα αριστουργήματα της κλασικής αρχαιότητας και την αξιοποίηση της φόρμας τους ως εκφραστικό μέσο για τη μετάδοση της χριστιανικής αλήθειας. Από την άποψη αυτή, ο ?μμώνιός του μας επιτρέπει να ρίξουμε μια διεισδυτική ματιά στις εξελίξεις
που σημειώνονται στο Imperium μετά την άνοδο του Μεγάλου Κωνσταντίνου στον θρόνο: βεβαιώνει την αναγέννηση των κλασικών